Slawistyka w XIX wiekù ò kaszëbiznie

Jerzi Tréder

Zachôdô nowô pòtrzeba wskazac czas i leżnoscë, w jaczich sã zaczãłë badérowania nad kaszëbizną, a razã z tim dokładni ùstalëc wkłôd do tegò òsóbnëch badérów[1]. Zdania K. Nitscha w ti sprawie są dzys przestarzałé, chocô sprawiedlëwé òstôwô jegò òglowé scwierdzenié, że z pòmòrsczich dialektów „najdawniej zwrócono uwagę na kaszubskie, oczywiście z powodu wyraźnej ich odrębności, z czym się, choć powierzchownie, wiązała sprawa ich narodowej polskości”[2].

Wiédza na nã temã zezwôlała Nitschowi 60 lat temù zôczątczi nëch badérowaniów parłãczëc dopiérze z K.C. Mróngòwiuszã (1781-1855). Co nen wiedzôł ò kaszëbiznie, pòkazywô w dzélu wôżny dlô kaszëbisticzi i wiele razy cytowóny òd 1840 r. rapòrt Rëska P.I. Prejsa, ò czim bãdze niżi. Nitsch wëpòwiedzôł téż przeswiôdczenié, że nôùkòwé zaczekawienié Kaszëbama sã ùtrzimało dlôte, że w pòłowie XIX w. wëstãpił Kaszëba F.S. Cenôwa (1817-1881). Pòdczorchnąc mùszi, że ten Kaszëba z całą swiądą i kònsekwencją wëpełniwôł Mróngòwiuszową programã kaszëbsczich badérowaniów, jidącë równak dali za pòtrzebë leno nôùkòwé, tj. twòrzenim ji pisóny zjinaczi, jakô zdecydowała pózni ò wszëtczim jinym.

Mróngòwiusz i Cenôwa dzejelë kòżdi òsóbno, ale nié w izolacji; prosto procëmno: mielë òni trojné kòntaktë, nad wszëtkò z przedstôwcama slawisticzi, nowi nôùczi z k. XVIII w.; òni sami jã téż reprezentowelë. Ju przédny dokôzcë ti nôùczi interesowelë sã kaszëbizną, i tak np. Czech J. Dobrovský (1753-1829), m.jin. przënôleżnik Zdrëszënë Dzejów i Pòmòrsczich Starożëtnoscy w Szczecënie, na przedłożenié Mróngòwiusza, chtëren z Dobrovským pisowôł. Jiny dokôzca slawisticzi K. von Anton (1751-1818), niemiecczi badéra rodã z Łużëc, w swòji knidze ò Słowianach (1783, 1789) mô m.jin. kaszëbską słowiznã zwëskóną (bliskò 300 wërazów, téż etnónim Słowińcë) lëstowno òd pastora ze Słëpska. Kniżka trafiła do wiele slawistów, a samą słowiznã lepi pòznôł I.I. Srezniewsczi, a za nim Cenôwa.

W nym téż czasu pòkôzałë sã w Pétersbùrgù Sravnitel’nye slovari vsěch jazykov i narečij (…), otdelenie pervoe sederžaščee v sebe evropejske i azjatskie jazyki (1787, 1789). Je w nich zapisónëch 183 kaszëbsczich wërazów, zebrónëch ankétowò (gwësno òd pastorów przez diplomatów) ze słowińsczich zemiów, pòdóné westrzód 13 słowiańsczich jãzëków, wiedno midzë pòłabsczim i pòlsczim; trzeba rzec, że to są pierszé wëdrëkòwóné zbiérczi kaszëbsczi słowiznë.

Rëszenié ò ùjimniãcym w nëch słowôrzach kaszëbsczich słów mògło bëc skutkã głosnégò tej òpisaniô rézë przez Pòmòrzé, Prësë, Rëską i Pòlską (1777-1778) szwajcarsczégò badérë J. Bernoulliego. Tak òn pisôł ò jãzëcznëch òdnieseniach w słowińsczi wsë Szczepkòjce: „Môłi nen nôród mô swój gwôsny jãzëk, w jaczim téż głosy sã kôzania i drëkùje nôbòżné kniżczi. (…) Kaszëbi dobrze rozmieją Pòlôchów; òni zôs mùszą miec kąsk starë, cobë zrozmiec kaszëbsczi jãzëk. (…) Dlô niemiecczi szlachtë, trzimający miectwa na Kaszëbach, wiôlgô apartnosc midzë nym jãzëkã a niemiecczim je baro przikrô. Robią téż wszëtkò, cobë tu zaprowadzëc niemiecczi jãzëk, a wëgùbic kaszëbsczi, le bez wikszi zwënédżi.”

Nadczidnionô w nym òpisanim nôbòżnô kniżka to gwësno M. Mòstnika Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języka w Slowieski wystáwion…, 2. wëd. (1758), znôny Mróngòwiuszowi, chtëren gò znôw wëdôł (1828); nen jãzëczno ùnowiony wëdôwk béł bróny za pòlsczi, czegò nie dô sã tak letkò rzec ò 1. wëdôwkù z 1643 r., òdnalazłim w 1896 r. razã z nôstarszą pisminiznową kaszëbską pamiątką, tj. Sz. Krofeja Duchownemi piesniami D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone (1586). Z titlów wëchôdô, że jich dokôzcë pòzwelë jãzëk swòjich przełożënków, jãzëk nëch lëdzy, chtërny mielë je rozmiôc, a wic jakno slawięsky, słowiński. Reprezentëją one pisóną zjinaką kaszëbiznë. Jich jãzëczny rozbiér – szkòda, że mòżlëwi dopiérze òd k. XIX w. – przëniósł wiele kònkretnëch i baro czekawëch infòrmacjów ò swòjiznach negò jãzëka.

Westrzédnô Eùropa XIX w. bëła biną dzejaniów wiôldżich państw: Rësczi, Prësów i Aùstro-Wãgrów, trzech zajimôczi pòlsczich zemiów. Pòmòrskô z Kaszëbama òstôwała w Prësach, ale corôz mòcniészé deje słowianofilsczé i panslawistné „mòbilizowałë” Rëską procëm Niemiecczi. Badérowania Kaszëb temù zwëskiwałë wikszé znaczenié, bò nabiérałë pòliticznëch akcentów.

W pòłowie XIX w. w nëch badérowaniach widzałą rolã òdegrelë trzeji rësczi slawiscë: Pioter I. Prejs (1810-1846), Izmajił I. Srezniewski (1812-1880) i Aleksãder F. Hilferding (1831-1872) – a téż pòmieniony ju dwaji Pòlôsze: Mróngòwiusz z Mazur i Cenôwa z Kaszëb. Z Rësków le Prejs pòznôł we Gduńskù Mróngòwiusza, pierszégò badérã môlowi kaszëbiznë. Srezniewsczi pisowôł z Cenôwą, chtëren pózni jezdzył z Hilferdingã pò Kaszëbach. Słowianofil Cenôwa òd nëch Rësków niejednégò sã dowiedzôł, òni zôs jemù zawdzãcziwelë wiele materiałów i informacjów.

Prejs w historii badérowaniów kaszëbiznë zwëskôł òglowòsłowiańsczi pòmión, le jak sã niedôwno pòkôzało, tj. pò 160 latach, czësto niezarobiono. Bez wątpieniô równak jegò głosny tzw. rapòrt (Donesenije P. Prejsa G. Ministru Narodnago Prosveščenija, iz Berlina, ot 20 Ijunija 1840 goda, Žurnal Min. Narod. Prosv., Petersburg 1840, nojabr, čast XXXVIII nr 11 otd. IV, s. 1-24) – pierszô wëdónô (pò rëskù) prôca ò kaszëbiznie – dała kaszëbsczi sprawie wiôldżi pòmión, pòdskôcającë badérowania Rësków, a w kòntaktach z nima téż Kaszëbë Cenôwë, a pózni Pòlôchów L. Biskùpsczégò i S. Ramùłta. Je to téż widzec w robòce Słowôka P.J. Šafaríka Slavanské narodopisi (1842)[3], dze mòwa ò blisczim wëdżinienia „kaszëbsczim pòddialekce”, niepòchwôtno zlokalizowónym: dôwni (?) w zemi bëtowskò-lãbòrsczi, ale terô „scenczëlë” do òbeńdë òd mòrza midzë jez. Gardno i Żarnówc pò Lãbòrk.

Dzysdnia pò òdnalezenim w archiwach Pétersbùrga (H. Popowska-Taborska) i Szczecëna (Z. Szultka) rãkòpisów tzw. słowôrzka Mróngòwiusza ni ma wątplëwòscë, że – pòmijającë drobiznã (np. włączenié Òjcze nasz ze Szczenurza) i za ukłôdkã – òd Mróngòwiusza pòchôdają nié le krótkô charakteristika kaszëbiznë i słowôrzk, ale téż òglowé sądë, jak: jãzëk Kaszëbów – za rësczi: jazykъ Kašubovъ – je „blisczi dzysô wëgasnieniô”, „nômiészi nie pòkazywô szlachòwnotë z rësczim; całô jegò bùdowizna nie zezwôlô wątpic, że je to wietew dialektu Lechitów” – i kù reszce „…równo jak jãzëk nadbôłtowëch Słowianów, bezprzékòwno przënôlégają do pòlsczich dialektów” (Prejs).

Mróngòwiusz chcôł tu sprawdzëc pòdzél Dobrovského na słowiańsczé jãzëczi pôłniowò-wschòdné i zôchòdné, widzącë dobrze niejednã szlachòwnotã (np. doraznik, sufiks ‑iszcze, czile wërazów), nigdze równak nie scwierdzywôł jistnieniô wikszich sparłãczeniów kaszëbiznë z rësczim. Nie parłãcził téż kaszëbiznë z łużëcczima, ale za to wskôzywôł na pòłabsczi jakno dzél stôropòmòrsczich dialektów (razã z kaszëbsczim); notabene, taczi pòzdrzatk mielë L. Malinowsczi z k. XIX w. i Z. Stieber z pòłowë XX w. Mającë wiédzã ò môlowëch realiach rozszlachiwaniô tzw. Muttersprache (doma) i òficjalnégò jãzëka (np. w kòscele), ùznôwôł téż, że dzysdniowò „kaszëbskô mòwa je dialektã pòlsczégò jãzëka”.

Srezniewsczi zebrôł – jak sóm Prejs, bez Mróngòwiusza – skrómny i baro niepewny materiôł gwôsny a téż pòwtôrzny, tj. òd K.G. Antona i Prejsa; òddôł gò pòd kritikã Cenôwë[4], a pò ni nie pòważił sã gò drëkòwac; wëdôł to niedôwno A.D. Duliczenko. Równak znaczenié Srezniewsczégò dlô kaszëbisticzi je dosc widzałé, m.jin. jakno nôùkòwégò aùtoritetu i òrganizatora nôùczi, bò dłëższi czas stimùlowôł badérowania, m.jin. przez pògónanié Cenôwë do zbiéraniô i wëdôwaniô materiałów w redagòwónëch przez se „Иэвестiях OPЯC” (1852-1863), dze wëszłë Cenôwë: Sbornik osnovnych slov kašubskago narečija (1861) i Образцы кашебскаго наречия (1852); ne òstatné nawetka z krótczim wstãpã redaktora. Òbjimają òne taczé kaszëbsczé dokôzë, jak: 1. Przesłovjo kaszebskje (ok. 500); 2. Pjesn ledovo: Zołnerz (22 strofë) i tesknô spiéwa ò rajenim pt. Na’ni stronie goj (4 strofë), 3. Zabobone, gusła e jinsze fraszki – 27 tekstów, colemało jednozdaniowëch. Równak czile jego prôc (np. słowôrz i gramatika) przeleżało w pétersbùrsczich archiwach półtora wiekù; òstałë wëdóné niedôwno (H. Popowska-Taborska, A.D. Duliczenko).

Hilferding òbwińcowôł badérowania Rësków dokôzã Остатки славянъ на южном берегу Балтийского моря (1862), zwëskującë w nim téż robòtë jinëch ùczałëch, np. Prejsa (Mròngòwiusza) i Cenôwë (np. słowôrzczi). Òbjimô òn m.jin. wielné gwarowé tekstë ùłożoné pòdle dialektów i gwarów a téż słowôrz kòle 1800 wërazów. Pózniészi badérowie (np. M. Rudnicczi, F. Lorentz) sprôwdzelë wartnotã tëch materiałów na môlu, co pòstrzédno zwikszëło najã wiédzã. Nen dokôz kù reszce zaczinô cząd pò prôwdze lingwisticznëch analizów kaszëbiznë. Z lëstu Hilferdinga do Srezniewsczégò (21 VIII/2 IX 1856) – zarô pò miesączny rézë po Kaszëbach – dowiadiwómë sã, że „…вывез я отуда [z Kaszëb – J. T.] пропасть всякого этнографического и филологического добра […], целое наречие, вообразите, новое словянское наречие: не кашубское, а словинское. (…) …какое-то архаистическое, с разными признаками языка […] балтийских славян, где жители называют себя Slovinstji ledze и где лет через двадцать пять одного словинского человека не будет. (…) Hilferding rozwinął pòzdrzatk znóny z rapòrtu Prejsa, chtëren przejął gò – bez samégò słownégò wërażenia – òd Mróngòwiusza. Hilferding miôł gwësno informacje[5] ò Słowińcach i dlôte tak nôparto zmiérzôł na sóm zôchòdny kùńc notészi Słowianiznë.

Òdpòwiédz Niemców na rësczi badérowania brzadowała założenim w 1824 r. Zdrëszënë Dzejów i Pòmòrsczich Starożëtnoscy (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterumskunde) w Szczecënie i zwëskanim na jegò przënôleżnika Mróngòwiusza, ò jaczim dodac trzeba, że ùżiwôł fòneticznégò zôpisu i jakno pierszi dôł bôczënk na bënowé zjinaczenié jãzëka Kaszëbów, nade wszëtkò pò swòji rézy do Kaszëbów w Pòmòrsce (1826). Rezultatë badérowaniów ògłôszôł w cządnikù Zdrëszënë, ale jegò słowôrzk òstôwôł w rãkòpisu, z wiôlgą szkòdą dlô slawisticzi; Prejs w rapòrce zwëskôł jegò skrócony òdpisënk, w dodôwkù gò zepsuł. Wespółrobiący jaczis czas ze Zdrëszëną Kaszëba A. Brilowsczi sprôwdzôł słowôrzk Mróngòwiusza, chtëren òstôł niedôwno wëdóny, jak téż nen materiał sprôwdzający (Z. Szultka).

Cenôwa wespółrobił – jak przed nim Mróngòwiusz – z Rëskama i jaczis czas ze szczecyńską Zdrëszëną, chtërna nie wëdała pôrã jegò prôc, m.jin. pùblicystnëch i lëteracczich; dzél jich niedôwno wëdrëkòwôł Z. Szultka. Znónégò jemù z żëcégò gwarowégò zjinaczeniô Kaszëba nie pòdczorchiwôł, a ùrôbióny przez niegò pisóny jãzëk – na spòdlim domôcégò dialektu – ne apartnoscë zacérôł. Pòzdrzatczi Cenôwë przejął i rozkòscérzôł S. Ramùłt, chtërnégò Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893) téż dôwôł doznanié taczi jednotë. Nen wiôldżi słowôrz miôł wiele recenzjów i wzbùdzył mnodżé i òstré pòlemiczi, nade wszëtkò zamkłoscą wstãpu, dze m.jin. pòdzél lechicczich jãzëków A. Schleichera zastąpił gwôsnym.

Pò dokònaniach Cenôwë, nade wszëtkò pò jegò gramatice z 1879 r., kaszëbiznë „nie je możno pòminąc w przërównowi gramatice słowiańsczi. W nôùkòwëch badérowaniach kaszëbiznë je to przełómòwi pónkt.”[6] Dlô badérowaniów bëło wiôlgą szkòdą, że za żëcégò Cenôwë nie òstałë wëdóné wszëtczé jegò prôce.

Czemù badérowania i òpisënk kaszëbsczi mòwë przëszłë tak późno? Ò samëch Kaszëbach bëło dich wiedzec wiele wczasni; notabene, pòzwa Kaszëbë òstała zapisónô jakno Cassubie w bùllë papieża Grzegòrza IX z 19 III 1238 r. Zaswiôdczënë kronikarzi (np. Nestor, Długòsz, Krómer) wiedno gôdają ò jednoce, téż ny jãzëczny, tzw. lechicczich plemión, w tim tzw. nadbôłtowëch Słowianów, Pòmòrzanów (Kaszëbów) i pòlsczich. Wëdôwô sã gwësné, że kaszëbsczi – jakno jeden z dialektów słowiańsczich – pò rozpadze jãzëczny parłãczënë prasłowiańsczi jesz dosc długò òstôwôł blisczi jinym prasłowiańsczim dialektóm, a tej téż tima, co stojałë ù spòdlégò pòlsczégò jãzëka, nade wszëtkò wiôlgò- i môłopòlsczémù. Niejedne stôré jãzëczné procesë[7] bëłë pòspólné, np. przegłosë (nade wszëtkò ‘e w ‘o), zastãpczé wzdłëżenié, tzw. afrikatizacja ť ď w ć dź, ŕ, scëskanié dôwnëch dłudżich samòzwãków itd. W dodôwkù Pòlskô dominowała na Pòmòrzim òd czasów Mieszka I pòliticzno, administracjowò i kòscelnie. Nic tej dzywnégò, że długò identifikòwało sã kaszëbsczi i pòlsczi, jak téż jiné dialektë tzw. lechicczé. Jesz Ł. Górnicczi w swòjich bôczënkach ò pòlsczim jãzëkù z 1566 r. dopùszcziwôł, czej bãdze mùsz, ùżëcé słowa Ka/zubskiego.

Dopiérze pò dłëższim „samòstójnym” rozwiju w mòwie Kaszëbów wërobiło sã wicy znank swòjsczich, np. brzmienié samòzwãków nosowëch (nade wszëtkò zwãżenié nieprzegłoszonégò ps. *ę > į), tzw. kaszëbienié, pòwstanié tzw. szwa (ë), afrikatizacja mitczich k’ g’ w ć/cz, cz/dż itd. Apartnosc kaszëbiznë – na spòdlim mòwë nôblëższich sąsadów, tj. Pòłabianów i Wiôlgòpòlanów – mògła òstac szerzi dostrzegłô – tej doch badérowaniów nie bëło – pò wësztôłcenim sã wczasni òglowi i téż pisany zjinaczi pòlaszëznë, z jaką barżi sã procëmniła niżlë parłãczëła czë prosto zléwała. Tak to mògło wëzdrzec na przełómanim XV i XVI w., a zmianë jinaczącé mògłë òstac przëspieszoné izolacją czë wikszim òdéńdzenim òd se przez òstôwanié Kaszëb pòd panowanim Zôkònu òd 1308 r. jaż do toruńsczégò miru w 1460 r.; notabene, w XVI w. copie sã ùżiwanié pòzwa Wenden na òpisënk zôchòdnëch Kaszëbów, a pòwstôwô w nen môl – pòbòcznô do Kaszëbë – pòzwa Słowińcë.

Tak w wiôldżim skrócenim miałë sã dôwné sprawë z pòjawienim sã kaszëbiznë w slawistice, w czim swój pòczestny môl mają téż Kaszëbi i gard Gduńsk.

Jerzi Tréder

SLAWISTIKA XIX W. Ò KASZËBIZNIE

W referace przedstôwiô sã krótkò bùtnowé leżnoscë pòkôzaniô pierszich informacjów ò kaszëbiznie, m,jin. na spòdlim pòwstaniô i rozwiju slawisticzi. Përznã wicy bãdze w nim mòwë ò bôczënkach na nã témã taczich badérów, jak: K. von Antón, K.C. Mrąga (Mrongowius), P.I. Prejs, P.J. Szfarzëk, A.F. Hilferding, I.I. Srezniewsczi, F.S. Cenôwa, S. Ramùłt, a w kùńcu téż kąsk ò òglowëch pòzdrzatkach na sprawã kaszëbiznë J.B. de Courtenay.

Druk w: „Slawistyka” 2010 nr 11, 215-221. Wyd. UG, ISSN 1733-5817.

[1] Żebë sã tu za baro nie rozgóniac pò rozmajitëch drobnëch sprawach i bezùstôwno nie nawlekac do lëteraturë, z môla sélóm tu do prôc: J. Treder, Z historii badań kaszubszczyzny. Pierwociny i etapy badań mowy Słowińców i Kabatów, Studia Bałtyckie. 8. Polonistyka, t. I, Koszalin 1998, s. 23-44; tenże, P.I. Prejs i I.I. Sriezniewski a Kaszuby, w: 200 лет русско-славянской филологии, Slavica Tartuensia V, 2003, s. 228-244; tenże, Z językowej przeszłości Kaszubów, w: Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk 2005, s. 9-24. Wiele infòrmacji mòże nalezc pòd rozmajitima zéwiszczama tikającyma sã historii badérowanô kaszëbiznë w: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder, wyd. 2., Gdańsk 2006.

[2] K. Nitsch, Historia badań nad dialektami północnej Polski, w: Konferencja pomorska (1954). Prace językoznawcze, Warszawa 1956, s. 11.

[3] Tołmaczenié pòl. Słowiański narodopis, Wrocław 1843, s. 97-99. Jinaczi òn pisôł w 1836 r. w wiôldżim dokôzu: Słowiańskie starożytności [tołm. H.N. Bońkowski, Poznań 1842-1844], Poznań 2003, s. 607: „…na samém kraiszczu morskiem, między rzekami Lupowem i Piasnicą, wypływającemi z jeziorka zarnowieckiego na pograniczu teraźniejszych Prus zachodnich, na południu aż ku miastu Lewenburg, zowie się do dziś Kaszuby, mieszkańcy zaś jéj Kaszubi, jak ich Polacy mianują, czyli Kaszubi (od Kaszeb) jak sami siebie nazywają, lud początku leskiego, który nieznacznie tylko różni się od Polanów narzeczem swojém.”

[4] Przër. F. Cenôwa, Mòje spòstrzeżeniô prze przezeranju wuvog Ismaela Sreznjevskjeho nad mòvą kaszebską, w: Słownik Floriana Ceynowy, Biblioteka Kaszubska, Wejherowo-Rumia-Pelplin 2001.

[5] Mòże pòstrzédno òd Šafaríka, òd chtërnégò pòchôdô termin „leski”, tj. lechicczi; przërównôj przëpisk 3.

[6] K. Nitsch, op. cit., s. 14.

[7] Òne to dlô J. Baudouina de Courtenay bëłë argùmentama – w pòlemice z Ramùłtã – przë akceptowanim pòdzélu A. Schleichera, w jaczim kaszëbizna widzów je jakno przeńdzenié midzë pòlsczima dialektamai a pòłabsczima.