Biblëjô w pòezji Roberta Żmùdë – Trzebiatowsczégò

Ludmiła Gołąbek

Religijnosc w pòezji nié wiedno mô związk z Biblëją. Tak samò pòjawienié sã wątków bibllijnëch w lirice  nié wiedno swiôdczi ò ji religijnym charakterze; nie jeden rôz Swiãté Pismiona dlô pisarzów są leno baro wôrtnym zdrzódłã toposów, mòtiwów, pòstawów. Żebë rozpòznac, na czim zanôlégò religijnosc tekstu lirycznégò, przede wszëtczim trzeba przëzdrzec sã pòstawie òsobë wëpòwiôdający sã w wierszu, stilistice tekstu, temù, co je przedmiotã przeżëcégò, temù, jak w teksce pòstrzégóny je swiat w aspekce nôwëższich wôrtnôtów, a téż temù, jakô je rola tëch wôrnotów w teksce. Pòezjô religijnô je pòezją mówiącą ò człowiekù w przestrzeni Bòga. Pòdmiot liriczny taczich tekstów to je homo religiosus, chtos òtemkłi na nôgłãbszé wëmiarë bëcégò, jistnieniégò.

Strzód pòetów dzejającëch na niwie współczasny liriczi kaszëbsczi wiele je pisarzów, chtërny szukają natchnieniô w Biblëji. Równak spòsób, w jaczi wëzwëskùją nen swiãti tekst nié wiedno mô taką samą wôgã dlô piszącégò. Na pewno ùtwórstwò Roberta Żmùdë – Trzebiatowsczégò je przëkładã lëteraturë, na chtërny Biblëjô òdcësnãła dogłãbno swòjã wërazną znankã. Wëdóny w 1997 r. debiutancczi – i jak donad jedurny – tomik Roberta Żmùdë – Trzebiatowsczégò pn. Òdłómczi je zrodzony z mëszleniégò wrosłégò w Biblëjã, òsoblëwie w Nowi Testament. W karnie bòhaterów nalazłë sã główné pòstace ewanielijné; pòeta kóncentrëje sã òsoblëwie na jich pòstawie i ùznôwónëch przez nich wôrtnôtach.

Chcemë sã przëzdrzëc pierszémù wierszowi zamieszczonémù w zbiérkù, Mòji mòwie pòswiãcywóm. Je òn liricznym wëznanim sczerowónym do ùòsobiony mòwë kaszëbsczi. Przërównywô òn kaszëbiznã z cerpiącym Christusã, widzy jã jakno ùpòkòrzoną, wësmiéwóną, òbsądzoną i wëdóną na smierc królewą, chtërna niese na górã swój krziż i ùpôdô pòd jegò cãżôrã. W sztërkù smiercë królewô zwrôcô sã do swòjich ùstegòwników (przesladowców) słowama Christusa: „Òjcze, przebaczë jima, bò nie wiedzą, co czënią”. Pòdmiot liriczny zapòwiôdô ji zmartwëchwstanié i władzã nad wszëtczim, co ji przënôlégô. Widzy òn téż pòdobieństwò midzë stojącą na czëpie jegò piramidë wôrtnôtów wiarą chrzescëjańską i môłą Tatczëzną: tak, jak Christus Król cerpiôł dlô zbawieniô swòjich przesladowców, dlô przëwróceniô jima gòdnoscë dzecy Bòżëch, tak mòwa kaszëbskô, znónô w tradicji kaszëbsczi jakò Królewiónka, w wierszu Trzebiatowsczégò je gòtowô pòniesc smierc; robi to ze wzglãdu na dobro samëch Kaszëbów – żebë jima ùkazac wôrtnôtã jich tożsamòscë, jak i przez wzgląd na miłotã do swòjich ùstegòwników.

Historiô kaszëbsczi lëteraturë je dokùmentã wcyg rozgriwajacégò sã dramatu biôtczi ò przetrwanié mòwë, jãzëka i kaszëbsczi tożsamòscë. Przëjãcé pòeticczi kónwencji swòjistégò mesjanizmù kaszëbsczégò (ùtożsamienié kaszëbiznë z Christusã – Mesjaszã, przëpisanié ji òsoblëwi misji do spełnieniô) pòkazywô, że te jideałe są dlô pòetë równowôrtné. Perspektiwa, jaką przed kaszëbizną rozpòscérô pòdmiot liriczny, to ji zmartwëchwstanié i rząd nad wszëtczim, „co ji przënôlégô”.

W jinszim wierszu Trzebiatowsczégò, Òd pòprzédców, miészô sã redosc sowizdrzała z pòwôgą Szimóna z Cyrenë, niosącégò cãżką stolëmów lirã (za cãżką na jegò sëłë). Téż i w ti wierszce dochôdô do ùtożsamieniégò jideałów: pòczëcé òdpòwiedzalnoscë za losë tatczëznë je przërównóné do zadaniô nieseniô krziża. Autor zawiarł w tim òbrazu baro prôwdzëwą, pełną sprzécznoscy wizjã kaszëbsczi pismieniznë. Je to jawernota, z jaką òn sã jidentifikùje, tak jak kòżdi chrzescëjón, z całą jaskrawòscą zdôwający so sprawã z procëmnoscy krëjącëch sã w Ewanielii i gòdzący sã na nie. Pòdmiot liriczny je drãczony pòczëcym misji, òdpòwiedzalnoscë za przińdotã kaszëbiznë, òd jaczi wòlôłbë mòże bëc zwòlniony. Wié, że gòdnosc „zbôwcë kaszëbiznë” wiąże sã z kónkretną pòstawą żëcową: sowizdrzalskô redosc „Gùczów Macka” mòże sã òkazac jedurną drogą żebë òcalëc kaszëbską tożsamòsc. Szukô òn tej Szëmóna z Cyrenë, chtëren pòmòże mù niesc lirã, a barżi: stolëmòwi krziż.

Wewnãtrznô zgòda na òbcążenié òdpòwiedzalnoscą za wëznôwóné deje przerôżô i przëcygô swòjim ùrokã òsobã mówiącą w Òdłómkach. W jednym z wierszów wëznôwô òna: „Bòjã sã, że sã nie bòjã jic do lëdzy (…), chtërny chcą cëskac we mie kamieniama, bë zaniesc jima no, czegò nigdë nie kùpią – miłotã”. Z wiersza promieniëje chrzescëjańskô pòstawa dôwaniô sebie, abò téż bëcô chlebã, na wzór eucharisticznégó Christusa. Gôdô òn ò ùkrëtim głãbòk w sercu pragnienim pełnieniô miłoserdzégò, chtërnégò ùcził Jezës. W słowach sczerowónëch prosto do Niegò, pòdmiot wërôżô gòtowòsc bëcô dlô jinëch, chòc wié, że grozy to òdrzucenim przez spòlëznã. Pòdmiot liriczny sóm wëdôwô sã bëc zadzëwiony i përznã wëlãkniony faktã, że tak baro pragnie tegò, co nie je módné, co òdbiégô òd panëjacëch w swiece brutalnëch regułów grë. Swiadomie stôwô w przék dążeniu tegò swiata, w jaczim liczi sã dëtk, kariera. Dlô niegò célã jistnieniô je niesenié miłotë caritas – pragnie „dawac | całégò sebie | biédnym, òpùszczonym ledzóm”.

Tituł wiersza Cëdowné pòwielenié je nawiązanim do biblijnëch cëdów rozmnożeniô chleba, jaczich swiadectwa òpisóné są na kartach tak Nowégò, jak i Stôrégò Testamentu (manna). Sóm wiersz nie òdwòłiwô sã bezpòstrzédno do niżódnégò z tëch wëdarzeniów. Wërôżô leno stón serca òsobë gôdający. Je to serce „rozmienioné na miôłczi” – rozdrobnioné tak, żebë dawac sebie lëdzóm, co gò brëkùją. Tak, jak nie zabrakło òléwë w zbónie gdowë z Sareptë Syjońsczi, tak samò „miészk” je wiedno pełen.  Pòdmiot liriczny je przekònóny, że dlô wszëtczich sygnie tegò, co òn pòsôdô. To przekònanié mùszi miec swòje zdrzódło w pòznanim Bòga jakò Dôwcë wszelejaczégò dobra, chtëren dôwô mòc do òfiarowaniô sebie w darze.

Analogiczną kónwencjã pòeticką pòdtrzëmùje wiersz Bògati młodzónk ë gdowa: tituł je nawiązanim do kónkretnëch bòhaterów znónëch z Ewanielii synopticznëch. Przebôcziwô jich pòstawã wedle rzeczë materialnëch i Prawa Bòżégò. Òbjim dokôzu je kóntrastowim zestawienim dwùch òbrazów wzãtëch z codniowòscë. Pierszi je to òpis snôżégò bróta chleba, pôchnącégò swiéżima òżniwinama. Dostôł gò w darze człowiek gôdajacy w wierszu. W kòżdim jegò sztëczkù widzôł òn bòkadosc pszénicznëch i żëtnëch pòlów, ùsmiónëch żniwiarzi, cãżôr snopów pełnëch zôrna i bòkadosc zbòżégò. Równak nie nalôzł w nim „ni jednégò zôrenka prôwdë”. Drëdżi òbrôz przedstôwiô zeschniãti òkruszk chleba, „pòczerniałi òd chòwaniô gò na czôrną gòdzënã”. Òdczuł w nim gòrzką szmakã łzów, jãk matczi głodnëch dzecy. Prawie w ti òkrëszince nalôzł òn „prôwdzëwé brótë miłotë”.

Te òbrazë chleba są metonimicznym wërażenim pòstawë bògactwa i ùbóżstwa. Je to pòrównanié szmaczi chleba bògatégò młodzónka i ti òkrëszinczi jaką miała gdowa ze Sareptë. Òbiektiwny pòszukiwôcz prôwdë szukôł ji w chlebie – w lëdzczi codniowòscë. Nie nalôzł równak prôwdë w òchlący piãknosce bògactwa. Nalôzł jã prawie w òdpichającym swòją szaroscą ùbóżstwie. Bëła to prôwda miłotë.

Téż òsobã wëpòwiôdającą sã w wierszu Pitanié znankùje autenticznô, głãbòkô a pòkórnô religijnosc. Je òna  pòzbawionô jaczégòkòlwiek ùdôwaniô i sztëcznoscë. Òpòwiedzenié sã pòetë pò stronie wiarë – nié ti „mądri”, przejintelektualizowóny, ale „prosti” wiarë, jakô je przede wszëtczim kóntemplacją Bòga, pòstrzeganim Christusa „chromëch, slepëch, trądowëch”, kòchajacégò „nôbarżi nëch, chtërnëch swiat miôł w zgardze” je òdeńscym òd sakrum wërôżającégò w elementach kùlturë. Nawetka pòjôwiającé sã w kaszëbsczi pòezji kaplëczczi czë bòżé mãczi są tam sam przejawama sentimentalny religijnoscë, chtërna nié wiedno je związónô z głãbòczim doswiôdczenim Bòga. Wiersz ten mô fòrmã mòdlëtwë-skardżi. Nimò wërzutów czënionëch Bògù („czemù nie chcesz ze mną gadac?”), mòdlëtwa ta nie je przejawã buńtu procëm Stwórcë. Je to rozmòwa partnerów, pełnô autenticznoscë i ùfnoscë ze stronë człowieka.

Mòdlëtwa je zarazã zdrzódłã wewnãtrzny mòcë, jakô pòzwôlô pòdmiotowi liricznémù miec włôsny cél w żëcym, nie ùważac swòjégò jistnieniégò za cãżôr, chtëren trzeba pchac w syzyfòwi robòce, le pòzwôlô trwac w pòstawie òtemkłoscë na żëcé i drëdżégò człowieka. Òn wié, że przëjãcé taczi pòstawë nie mdze dobrze widzóné, a nie ùléganié dzysészi módze mòże doprowadzëc do zwadë z òtoczenim. Wié téż, że nie dô radë sóm òbronic sã przed tima, co gò kamienëją. W wierszu Ò kamieniach mòdli sã tej za swòjich nieprzëjacelów „Panie, nie rechùj jima négò grzéchù”. Pragnie dlô nich pòtkniãcégò sã przez wëstający na drodze „kamiéń”, żebë przez to spòtkelë sã z Christusã, chtëren òbjôwiô wiôlgòsc Bòżégò miłoserdzô. Słowa ti mòdlëtwë przëbôcziwają pòstac swiãtégò Szczepana, pierszégò mãczelnika, ùkamienowónégò za wiarã. Są òne téż niemim przëwòłanim jegò ùstegòwnika – Szawła, jaczégò Christus Zmartwëchwstałi, Nórtowi Kamiéń, pòrazył w drodze do Damaszkù, żebë przemienic gò w gòrlëwégò głosëcela Bòżégò Królestwa.

Pòezjô Roberta Żmùdë – Trzebiatowsczégò òdsłóniô głãbiã wmikniãcégò w swiat nowòtestamentalnëch wôrtnotów. Wiersze jegò wërôżają pragnienié ùczënieniô tëch wôrtnotów swòjima  i swiôdczeniô ò nich swòjim żëcym. Wiara i môłô Tatczëzna są sprawama, za jaczé spójny pòdmiot liriczny (pòeta) Òdłómków je gòtowi òddac żëcé. Ewanielijné przëkôzania  są tak baro zakòrzenioné w pòdmioce liricznym, że nie jidze jich òddzelëc òd głãbi jegò òsobòwòscë. Swiãté Pismiona nie są leno tłã dlô rozwôżaniów ò elementach swiata, w jaczim sã żëje; te elementë są pòstrzegóné na spòsób biblijny. Kòżdi wiersz je przemikłi tim samim dëchã – je to dëch ewanielijny miłotë, chtëren rozléwô sã na czëtińców.