Jak pòwstôwô pòezjô? Zamëszlenia nad kaszëbską liriką

Ludmiła Gòłąbk

Cëż to taczégò je pòezjô? Co mòżemë nazwac pòezją, a czegò nié? Odpòwiédz na to pitanié bãdze wiedno dosc subiektiwnô. Jedny gôdają ò ni, że je „wëòbraznią wëzwòloną” abò „drëgą twarzą dëszë”, abò téż “mëszlenim w òbrazach”. Kąsk metafòriczno mòżemë rzec, że pòezjô rodzy sã w człowiekù, chtëren pòzwòli sobie zdrzec na swiat przez brëlë wëòbrazni, żebë ùzdrzëc w nim cos wicy jak le to, co rzeczë wëdôwają sã przedstawiac. Mòże rzec, że pòezjô je to mùzyka grónô słowama. Rzekł chtos, że w pòezji „wëchòdzy sã pòza domenã cząstków mësli: chòdzy ò ten pòeticczi trud i staranié, żebë wërazëc pòprzez symbol i ritm to wszëtkò, co ni mòże bëc rzekłé za pòmòcą normalnëch znaków i mëslów, ni mòże bëc pòznóné bez pòmòcë słowa”[1]. Chòdzy tu wierã ò zdrzenié na swiat przez prizmat jãzëka, tj. słowa i jegò nieògrańczonëch mòżlëwòscy; pòeta to chtos, chto zaùważił, że jistniejemë pòprzez jãzëk, przez Słowò – przez wiôldżé „s” pisóné.

Przez wieczi rozmajité bëłë pòzdrzadczi na jistotã liriczi. W starożëtnoscë bëła òna niéòdłącznym dzélã mùzyczi, jak swiôdczi ò tim nazwa jinstrumentu: lira, lëra. Biwało i tak, że artista tã lërã òdstôwiôł na bòk i dali sóm spiéwôł abò deklamòwôł. I tak hewò z czasã tekst sã ùsamòstójnił, przesztôłcajac sã w kùńszt słowa. Òd tegò sztërkù nôwôżniészim elementã pòezji-liriczi sã sta kónstrukcjô pòdmiotu liricznégò. Do të ùtrwalił sã téż krąg tematów i fòrmów, jaczé przënôlégałë lirice jakò rodzajowi lëteraturë (zasada stosownoscë fòrmë z tematã). Lirika sta sã gatënkã, w jaczim mògłë bëc wëpòwiôdóné przeżëca autora jidentifikùjacégò sã czãsto z pòdmiotã liricznym. Stała sã ekspresją żëcégò wewnãtrznégò jednostczi i ji ùprôcemnieniégò do sebie sami i swiata. Z taczim pòjãcym liriczi zaczãlë sã spierac twórcowie nowëch prądów lëteracczich XIX wiekù. Zaczãlë òni akcentowac fikcjonalny charakter wëpòwiescë liriczny. Termin lirika zaczął bëc zastãpiwóny przez „pòezjã”, a rozróżnienié midze pòszczególnyma gatënkama òprzestało bëc taczé wërazné, jak rëchli. Sztôłt kómpòzycyjny stôł sã zanôleżny òd òsobistëch ùpòdobaniów pòetë, kòżdi jegò zabiég stilisticzny béł terô dozwòlony[2]. To rozlóznienié tradycyjnych rigòrów strukturalnëch zdominowało wiek XX i współczasnosc. Prôwdac, wiele ùtwórców nawiązywało do technik twórczich klasycyzmù, pisząc himnë, ódë, peanë, równak czãsto bëła to le stilizacjô i gra esteticznô. Pòwszechno jistnieje przeswiôdczenié ò wiôldżim stopniu swòbòdë kómpòzycyjny wierszów.

Kaszëbizna mô òsoblëwé warënczi do pòwstôwaniô pòezji, a ji niepewnô sytuacjô przez lata czerowała lëteraturã na stegnë czësto jinszé òd tëch, jaczima jidą lëteraturë twòrzoné w jãzëkach nie zagrożonëch znikwienim. Chòc czasë przesladowaniô Kaszëbów minãłë, a mniészoscë są terô chronioné ùstawama i ùmòwama midzepaństwòwima, równak òtemkniãcé na swiat sprzijô zanikaniu mòwë w chëczach. Taczi klimat òd lat towarzëszący kaszëbiznie wëtwòrził w naszi lëteraturze sytuacjã, jaką mòże bë nazwac kaszëbsczim romantizmã. A romantizm parłãcził wiedno sã z taczima zjawiszczama, jak jideologizacjô, tragizm, buńt procëm spòłecznym normóm, miłota do òjczëznë. Romantice mają pòczëcé swòji bezradnoscë i „donkiszoterii”, a do te niezrozmieniégò przez swòjëch domôków, temù téż w jich dzejaniach  przebijô sã tendencjô do ùdowòdniwaniô jinszim, że Kaszëbi i kaszëbizna są pełnoprawnym partnerã.

Dzysôdnia ten czerënk pòmału je wëpiéróny przez ùtwórstwò barżi “wëzwoloné”. Je to drëdżi spòsób òdpòwiôdaniô na problem retaniô kaszëbiznë: zamiast kóncentrowac sã na problemie zanikaniô jãzëka, ùtwórcë zweczajno: piszą. Przëbôcziwô to kąsk ùtwórstwò skamandritów midzewòjnowëch, bawiącëch sã słowama i tematama, wëzwëskùjąc je w òsoblëwi spòsób[3]. Tej sej młodi pòecë zazérają do cemnëch nórtów filozofii, pòdjimają drãczącé jich problemë egzystencjalné i przerobiają je na półpòwożné, czasã groteskòwé refleksje[4].

Pòwstôwają dzysô taczé ôrtë tekstów, jaczich jesz donąd nie bëło. A że kaszëbizna je dosc wiôldżim i wdzãcznym pòlã do òbrôbianiô, tej dôwô òna mòżlëwòsc wielu ùtwórcom do òsobistégò zaprezentowaniô sã na przestrzeni mediów jakò nowator. Czãsto je to dlô dzejarzów sposób na zajistnienié i dowôrtoscowanié sã. Ùtwórstwò taczé òkresla jem jakò "jinteresowné". Jedną z barzi wôrtoscowëch òdmianów twórczoscë „jinteresowny” je pòezjô ùżëtkòwô. W kaszëbiznie je to baro płodnô stegna lëterackô, na jaczi rodzą sã rozmajité tekstë piesniów, pòezjô dlô dzecy, zabawë jãzëkòwé. Ta lëteratura służi dosc chwalebnym célom i òdgriwô wiôlgą rolã w pòpùlarizacji kaszëbsczégò jãzëka w szkòłach, na konkùrsach, czë rozmajitëch bénach, a ji wôrtnôta òceniwô sã w kóntekscë realizowaniô zamierzonégò przez autora célu (czë ritm tekstu pasëje do melodii abò czë je to wierszka, jaką dzecë są w stanie sã ceszëc, abò czë zamierzonô zabawa jãzëkòwô pò prôwdze bãdze dlô czëtińca rozegracją).

Te i jinszé mòdła pòetycczé wniosłë w najã lëteraturã wiele spòsobnëch dokôzów, równak wiérno towarzi jima mało czekawé zjawiszcze, jaczim je kicz. Wedle pòwszechnégò rozëmieniô za kicz ùznôwô sã ùtwór słabi jakòscë, jaczi pòdpòrządkòwuje sã pòpùlarnym gùstom, a w òpinii kritików kùńsztu i artistów wôrtnotë artisticzny ni mô. Nie je letkò òkreslëc cos pòzwą kiczu, bò to, co dlô jednych je słabé, dlô jinszich mòże bëc czims bëlnym; a téż nié wiedno dzysô za tandetné uznôwô sã to samò, co wczora. I w to sydło dôwô sa zagònic wiele kaszëbsczich pòetów. Rzôdkò czej nônowszô pòezjô kaszëbskô  zaczekawi nas sparłaczenim słów, czë trafną metaforą przez jaką më bë mòglë ùzdrzëc kóncept poetë.

Jednym z nôwikszich, wedle mie, bólów naszi lëteraturë je baro słabô znajomòsc przez Kaszëbów swòjégò jãzëka – tak ùtwórców, jak i czëtińców. Brak dżibkòscë jãzëkòwi je przeszkòdą dlô pòwstôwaniô szerszich – nigle poetickô – wëpòwiesców lëteracczich[5]. Stądka wiôlgô aktiwnosc pòetów w przerównanim do dosc kùlawégò dzys dramatu i prozë (òkróm może òpòwiôdaniów). Dzysô czëjemë kòniecznosc kónkretnych, chùtczich kroków dlô retaniô kaszëbiznë, corôz to barżi głëchnący w najech chëczach. A piórã dosc chùtkò je „pòpełnic” môłą wierszkã. A mòże nierównôwôga midze pòezją a prozą w kaszëbiznie swiôdczi téż ò tim, że nie je nas stac na dzejanié długòfalowé? Mòże jesmë przënãcony do të, żebë krótkò mëslëc i chùtkò dzejac, a nié przemëszliwac wiele rzeczi?

Mëszlã, że wiôlgô lëteratura to takô, chtërna je bezjinteresownô – wòlnô od mòdłów módë czë  pòtrzebów spòłecznech. Ni mô òna grańców, jãzëk stôwô sã dlô ni nôrzãdzã: „leno” nôrzãdzã, bò wôżniészé je to, co pòeta chce wërazëc – ale téż „jaż” nôrzãdzã, bò z wielu wëbrôł òn prawie to, jakò nôlepszé to wëżłobieniô fòrmë dlô swòjégò dzeła (dnt. jãzëk kaszëbsczi). W jãzëkù òdbijô sã prôwda i łeż, ùtcëwòta i manipùlowanié, krãtactwò i autenticznosc, czëstosc. Mëszlã, że pòezjô, jaką lubimë czëtac, pòwstôwô w prostoce serca; je dalekô òd kómpleksów i òd realizowaniô w ni swòji pòtrzebë dowôrtoscowaniô. Zgôdzô sã òna téż na bëcé niedocenioną, a czasã nawetka ùznóną za kicz.

Bédëjã tuwò (nie pierszi ju roz) przezdrzec sã twórczoscë Kristinë Mùzë, chtërna ùkrëła swòjã pòezjã w znaczeniach mitow i symbòlów[6], Jerzégò Stachùrsczégò – méstra kaszëbsczi metafòrë, Roberta Żmùdë – Trzebiatowsczégò – pòetë, do jaczégò przemówiło Bòżé Słowò, czë filozoficzno – groteskòwimù ùtwórstwù Hanë Makùrôt. Takô twórczosc ni mùszi sã starac bëc piãknô, rozmiónô, bëc wzorã – je to wbrew ji nôtërze. Ni mùszi téż sã starac bëc òriginalnô, bò je to ji naturalnô znanka. Wëpłiwô òna z dëszë człowieka, jaczi rozmieje słëchac – przede wszëtczim słëchac swòjégò wnãtrzô. Ksądz Jan Twardowsczi rzekł, że „pòezjô rodzy sã z dozrzelałoscë”. Taczi lëteraturë żëczã czetińcom – Kaszebom jak nôwicy.

[1] E. Rideau, Objawienie, Warszawa 1974, s. 22.

[2] Przër. E. Miodońska – Brookes, A. Kulawik, M.Tatara, Zarys poetyki, Warszawa 1978, s. 172.

[3] òb. T. Fópka, W jãzëk zgeldzony. Lëteracczé etiudë, Gdyni 2010.

[4] òb. Wiérztë H. Makurôt w: http://hana.kaszubia.com/

[5] Przemilczenié, symbòl, parafraza itp. dôwają leżnosc ùkrëcégò swòji jignorancji w kaszëbsczi słowiznie. Pòeta wiedno mòże sã pòceszac mëslą ò niedostatkach ùmiejãtnosców jinterpretatorsczich czëtińców i òstawic jich samëch z zadaniém rozrzesziwania tãgódków pòd titlã: „Co autor miôł na mëslë?”. Czëtając zamkłé w wiersze mëslë niejednégò pòetë nie rôz jô mia chãc rzucëc w kąt tomik wierszów, chtërnych sóm jich autor nigdë nie pòjmie…

[6] Szerzi ò tim w: B. Pisarek, Magia i rytuały Krystyny Muzy, Gdańsk 1982.