Między Bożym Narodzeniem a No­wym Rokiem chodziły po domach kilkuosobowe grupy młodzieży prze­branej za: Heroda, Diabła, Śmierć i Trzech Króli, odgrywające fragmen­ty „jasełek”. Na zakończenie tego obchodu, w niektórych obszerniej­szych domach, uczestnicy przed­stawienia, wespół z domownikami, urządzali sobie małą potańcówkę przy akompaniamencie harmonii, organek i skrzypiec.

Z podarkami w dawniejszych cza­sach bywało różnie, ale w okresie międzywojennym w większości domów nie brakowało słodyczy. A dla wszystkich, jak i dzisiaj, goto­wano wigilijną wieczerzę. Pieczo­no na święta kuchy (ciasta) i kuszki (ciasteczka). W większości domów przed świętami zabijano wieprzka i kilka gęsi, których piersi wędzono, a z reszty robiono okrasę wystar­czającą do wzbogacania zup aż do wiosny.

Także zwierzęta ponoć dostawały lepszą paszę, a w noc wigilijną go­spodarze chodzili do chlewa podsłu­chiwać, o czym gadają czworonogi. Niektórzy chłopi w święta wysta­wiali na podwórze snop niewymłóconego żyta dla wróbli, a kawałek tłustej skóry dla sikorek. Pamiętano też niekiedy o zwierzętach leśnych, a nawet o rybach w jeziorze, którym w przeręble rzucano nieco chleba. Na folwarkach czy w leśnictwach żony zarządców zazwyczaj przygo­towywały podarki dla robotników, zwykle paczki słodyczy i jakieś dro­biazgi, np. wełniane skarpety czy worek zboża (w okolicy Osowej dzia­łało, jak wiadomo, kilka zasobnych folwarków: Barniewice, Owczarnia, Wysoka).

Jeszcze w latach mego dzieciństwa (pół wieku temu) w okresie świą­tecznym około południa pojawiał się we wsi pochód przebierańców, tzw. gwizdów czy gwiżdżów. Było to kilka osób odgrywających role: Bociana, Cygana z Niedźwiedziem, Żołnierza, Muzykanta-Harmonisty, Baby i Dzia­da oraz Kominiarza. Do tego szedł w przodzie właściwy Gwiżdż, czyli człowiek prowadzący grupę paru dziwnie ustrojonych maszkar, zwa­nych Gwiôzdkami. Gwiżdż, ubrany w kożuch barani, miał przy sobie gwizdek (atrybut dawnych stróżów wiejskich, którzy świstaniem nawo­ływali się wzajemnie i dawali tym znaki mieszkańcom, że czuwają). Oczywiście, podczas pochodu przez wieś gwizdek stanowił tylko sym­boliczny instrument, podkreślający atmosferę zabawy. Muzykant swo­ją harmonię niósł raczej na plecach, gdyż na dworze w mroźny dzień nie pograłby długo.

Grupa gwiżdżów starała się czym prędzej dostać do wnętrza jakiegoś kolejnego mieszkania, co nie zawsze przychodziło im łatwo, gdyż bała­ganu raczej nikt nie lubił. W końcu, gdy w jakimś domu otwierano im drzwi, gromada wdzierała się do środka, szerząc wrzask i popłoch, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Bocian szczypał dziewczęta w po­śladki swym drewnianym dziobem; Niedźwiedź, wodzony na powrozie, tańczył niezgrabnie; Kominiarz robił najwięcej chyba bałaganu, wymiata­jąc popiół z pieca na podłogę; Baba wierciła pośladkami. Żołnierz i inne postacie przymuszały dziewuchy do tańca, cała zaś gonitwa i wrzawa trwała dopóty, dopóki „Strëch”, to jest Dziad, nie otrzymał jakiegoś gro­sza oraz póki inne postacie nie zosta­ły odpowiednio napojone i obdaro­wane. Przy takich okazjach bywało różnie, zwłaszcza, gdy gwiżdże- głodomory dobierały się do obficie zaopatrzonej spiżarni. Bo wówczas, w czasie ogólnego zamieszania, gi­nęły gospodarzom połcie wędzonki i butelki z winem.

Dawniej chodzenie przebierań­ców podczas Wigilii i świąt było po­wszechnym zwyczajem nie tylko na Kaszubach, ale również w innych re­gionach Polski. U nas jednak, prócz dużych, „pełnowymiarowych” grup gwiżdżów (zwanych także panëszkami), chodziły również pomniejsze, np. sam Cygan z Niedźwiedziem albo same „Gwiôzdki”. Mama opo­wiadała, że osobiście, jako dziecko, oprowadziła koleżankę przebraną za Niedźwiedzia, poganiając ją pogrze­baczem. Odwiedziły w ten sposób krewnych w sąsiedztwie, ale zdarzy­ło się to w okresie po Nowym Roku, czyli przed świętem Trzech Króli.

Bale sylwestrowe to chyba naj­nowszy wynalazek, choć nie jestem specjalistą w tej dziedzinie. Niemniej młodzież na Kaszubach bawiła się, jak wszędzie w okresie karnawa­łu, głównie w karczmach. Dopiero później, za nowszych czasów, za­częto bywać na organizowanych przez różne instytucje zabawach oraz prywatkach, zwanych swojsko „szlorówkami” (od „szlory” – laczki) lub „żokówkami” („żoka” – skarpeta).