Młodokaszëbi z Pòznania, Warszawë i Krakòwa
Krzysztof Korda |Tłom. Danuta Pioch
Źródło: Pomerania, nr 6, 2012
Czekawòsc kaszëbiznë westrzód lëdzy spòza Pòmòrzégò narôsta midzë jinszima za sprawą parłãczeniô wespółrobòtë pòmòrsczi inteligencji z lëdzama z jinszich òstrzódków. Leżnoscą do tegò bëłë rézë nad pòlsczé mòrze òsób z Wiôlgòpòlsczi czë Mazowsza.
░ Warszawsczé kòło kaszëbskò-pòmòrsczé
W 1911 rokù, jak pisôł Andrzéj Bùkòwsczi w ksążce Regionalizm kaszubski, pòwstało w Warszawie tajemné „kółkò Kaszëbskò-Pòmòrsczé”. Przédnicził mù inżiniér Francëszk Bąkòwsczi. Miało òno téż swòje rózdżi w Łodzë. Do ti òrganizacji przënôleżelë lëdze sparłãczony z krajowiédnotą, m.jin. lëdze, co dzejelë w Pòlsczim Krajowiédnym Towarzëstwie (Polskie Towarzystwo Krajoznawcze). Zgrôwã kaszëbskò-pòmòrsczégò kòła we Warszawie bëło „rozpòmiónowanié sprawë kaszëbsczich kresów westrzód cawny pòlsczi spòlëznë i dôwanié ji ò tim do wiédzë za sprawą wëdôwiznów, periodnégò gazétnictwa i òd-czëtënków a téż szlachã priwatny propagandë; zapòznôwanié ze stolëcą Pòlsczi i w całoscë z Królestwã młodzëznë z Kaszëb za sprawą sztôłceniô ji w henëtnëch szkòłach czë téż ùmòżebnieniô ji sztërkòwégò przebiwaniô w przënôleżnym strzodowiszczu; przëstojiwanié lëdowim wanogóm z Kaszëb do Królestwa; wspiarcé materialné i mòralné pòlsczich institucjów, co pòwstôwają na Kaszëbach”. Z przedstôwcama tegò kòła miôł łączbã Aleksander Majkòwsczi. Wedle Francëszka Bąkòwsczégò zarzesził òn parłãcze z warszawską inteligencją kòle 1896 rokù. Kaszëbskò-pòmòrsczé kòło, chtërno dzejało we Warszawie, wespółrobiło téż ze stôrokaszëbama. W spiérkach midzë tima slédnyma a Młodokaszëbama nôleżnicë kòła zajimelë ùjednôwné stanowiszcze. Warszawsczé kòło kaszëbskò-pòmòrsczé wëdało m.jin. infòrmatorë ò pòlsczim pòbrzégù ze spisënkã pòlsczich doktorów, karczmów, adwòkatów i kùpców.
Westrzód nôleżników kòła béł midzë jinszima Stanisłôw Thugutt – krajowiédny badéra, pòlitik, redaktor krajowiédnégò cządnika „Zemia”, na chtërnégò stronach ùkôzywałë sã infòrmacje ò Kaszëbach. Króm tegò nôleżnikama ti òrganizacji bëlë: ksãgôrzGùstôw Wòlff, Stanisłôw Bùkòwiecczi (adwòkat, pòliticzny i spòlëznowi dzejôrz, prezes Generalny Prokùratorii RP w latach 1919–1939), adwòkat Czesłôw Jankòwsczi, dr Antón Rząd, mieszkający w Łodzë direktor łódzczi gazowni w latach 1909–1920 Czesłôw Swierczewsczi i adwòkatŻelewsczi.
░ Z Mazowszégò na młodokaszëbsczi zjôzd
Na gduńsczi zjôzd w 1912 rokù z Warszawë przëjachelë Gùstôw Òlechnowsczi (redaktor „Kùriera Warszawsczégò”), Małgòrzata Starzińskô i doktor Léòn Rutkòwsczi. Òsoblëwie cekawą òsobą béł Léón Rutkòwsczi (1862 – 1917) – doktor, antropòlog, wiodrownik, archeòlog, pùblicysta i spòlëznowi dzejôrz, jaczi dzejôł w strzodowiszczu warszawsczégò cządnika „Głos”. Jak pisôł przed latama Aleksander Macesza, wskôzą młodzëznë zebróny wkół „Głosu” bëło „pòdpòrządkòwanié interesów kòżdégò stanu interesóm całégò nôrodu a téż prôca z ludã dlô ludu”. Pò skùńczenim studiów Rutkòwsczi przecygnął do Płóńska. Prowadzył tam rozmajité badérowania: astronomiczné, archeòlogiczné, antropòlogiczné. Jegò òbserwacje wëzwëskiwelë pòlsczi ùczałi np. przë spòdlecznëch prôcach ò klimatologii – ceplëznie czë cësnienim lëftu. W swòjich antropòlogicznëch prôcach zestôwiôł wiesczich mieszkańców z òkòlégò Płóńska z lëdztwã jinszich òkòlów, òsoblëwie z pôłniégò Pòlsczi. W 1911 rokù wëdôł zestôwk złożony z wczasniészich „mierzënków tëkającëch sã antropòlogiczny charakteristiczi dôwnégò lëdztwa pòw. płocczégò, serpecczégò i płóńsczégò”. Mòże bëc, że chãc zestawieniô wińdzënów prowadzonëch przez se badérowaniów z prôcama tikającyma sã lëdztwa z jinszich strón bëła przëczëną jegò rézë na młodokaszëbsczi zjôzd. A mòże pòznôł rëchli Majkòwsczégò, chtëren òd lat ùtrzimiwôł łączbã z warszawską inteligencją.
░ Młodokaszëbi z Wiôlgòpòlsczi
Zaczekawienié Kaszëbama dało sã widzec téż ù lëdzy z Wiôlgòpòlsczi. Krajowiédnym badérą i pro-pagatorã wanogów Pòmòrzôków do Warszawë i Krakòwa a Pòlôchów z Królestwa i Galicji nad mòrze béł Bernat Chrzanowsczi (1861–1944). Òd 1890 rokù robił òn jakno adwòkat w Pòznaniu. Béł spòlëznowim dzejôrzã, m.jin. angażowôł sã w robòtã Zrzeszë Wiôlgòpòlsczich Sokòłów. W latach 1901–1910 béł pòsélcã do parlameńtu Rzeszë.
Chrzanowsczi òblubił so Pòmòrzé. Je ùsôdzcą trzech prowadników pò Kaszëbach; w 1910 rokù wëszedł pierszi pòd titlã Na kaszubskim brzegu, trzë lata pózni pòstãpny – Nad polskim morzem, a w 1917 trzecy – Z wybrzeża i o wybrzeżu. Òpisywôł w nich Kaszëbë i Kaszëbów, przedstôwiôł môle, jaczé wôrt je òbaczëc, i òbjasniwôł, jak do nich sã dostac. Przewanożił piechti ten región, pòznôł lëdzy i zwëczi. Sparłãcził sã z kaszëbską rësznotą, béł bëtnikã młodokaszëbsczégò zjazdu w Gduńskù w 1912 rokù. Napisôł czilka artiklów do „Grifa”, m.jin. „Mariô Kònopnickô a Kaszëbë” a téż „Do sprawë chëczów z wëstôwkama na Kaszëbach”. Pò smiercë spòczął na òblubiony zemi, na òksywsczim smãtôrzu w sąsedztwie wòdów Gduńsczi Hôwindżi.
Z Wiôlgòpòlsczi pòchôdôł téż jinszi wiôldżi Młodokaszëba – ksądz Kamil Kantak (pò richtoscë Sztefón Kamil Kantak). Ùrodzył sã w 1881 rokù we wsë Lubònia kòle Leszna. Kapłańsczé swiãcenia òdebrôł w Gnieznie. W 1919 rokù na ùniwersytece Karola w Pradze zwëskôł titel doktora habilitowónégò, jegò ùczbòwô disertacjô mia titel Początki franciszkanów w Polsce. W tim samim rokù òddzãkòwôł sã z Wiôlgòpòlską i przecygnął do Gduńska. Piãc lat pózni wëcygnął do Warszawë, gdze dostôł ùrząd rektora kòscoła pw. sw. Jacka. W latach 1926–1939 przebiwôł w Pińskù na pòréńcznëch kresach. Béł tam profesorã seminarium. Całi nen czas miôł prawò nasziństwa Wòlnégò Miasta Gduńska. W 1939 rokù wsadzony do prizë przez Rusków i przeniosłi do Griazowca, gdze trôfielë téż jinszi Pòlôszë – z lagrów w Starobielskù, Òstaszkòwie i Kòzelskù. Stało sã z nima to, co z pòlsczima żôłnérzama w Katiniu. Leno czilka òsób sã zretało, westrzód nich béł Kamil Kantak. Wedle wszelejaczi gwësnotë zretało gò prawò nasziństwa Wòlnégò Miasta Gduńska. Ruscë mielë strach zabic mieszkańca de facto Niemców. Wëdostôł sã z ZSRR razã z pòlską armią, przeszedł z nią wòjarsczi szlach na Blisczi Pòrénk. Zamieszkôł w Bejruce. Napisôł wiele prôców z zôkrãżégò Kòscoła. W 1919 rokù tłómacził na francësczi jãzëk dokùmeńtë sparłãczoné z dzejama Pòmòrzégò, jaczé dostelë bëtnicë mirny kònferencji w Pariżu, chtërny rozsądzywelë ò nômianie Pòmòrzégò. Dôwôł w nich do wiédzë ò pòlsczich kòrzeniach tëch zemiów. Baro sã włącził w dzejanié Towarzëstwa Młodokaszëbów. W „Grifie” dôł m.jin. taczé artiklë: „Grafika i kaszëbsczi pisënk”, „Kaszëbizna jakno lëteracczi jãzëk” a téż „Słowacczi a Pòmòrzé”. Béł w karnie załóżców wëdôwiznowi spòlëznë „Grif”. Wspòmôgôł ùdbã stwòrzeniô Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczegò w Sopòce. Pò wojnie téż nie zerwôł łączbë z Pòmòrzim. Wëdôł w 1946 rokù w Jeruzalem prôcã pt. Dzieje Ziemi Pomorskiej. Ùmarł dalek òd Kaszëb w 1976 rokù.
Pòstãpnym Młodokaszëbą z Wiôlgòpòlsczi béł pòchôdający ze Szremù Józef Englich (1874–1924). Skùńcził gimnazjum w Gduńskù, pózni sztudérowôł prawò w Berlinie, Mònachium, Wrocławiu i Królewcu (zwëskôł titel doktora). Angażowôł sã w gòspòdarsczé żëcé. Òstôł nôleżnikã wëdôwiznowi spòlëznë założony przez Młodokaszëbów w 1909 rokù w Sopòce. Napisôł téż ji statut. Robił jakno adwòkat w Bëdgòszczë, ale pózni wrócył do Wiôlgòpòlsczi, zamieszkôł w Pòznaniu. Òd 1918 rokù béł ministra skarbù w rządze Józefa Swieżińsczégò i Jignacégò Paderewsczégò (rujan – lëstopadnik 1918 rokù i 16 stëcznika – 4 łżëkwiata 1919 rokù). Béł nôleżnikã rządowi kòmisji òbgôdiwający z Niemcama òddanié Pòlsce Górnégò Sląska.
░ Młodokaszëbi z Krakòwa
Kaszëbama interesowelë sã téż krakòwianié, m.jin. jãzëkòwi badéra z Jagellońsczégò Ùniwersytetu Kadzmiérz Nitsch i historik słowianoznawstwa Édmùnd Kòłodzejczik.
Kadzmiérz Nitsch (1874–1958), nim w 1901 rokù béł w Lëzënie i badôł lëzyńską gwarã, zapòznôł sã z prôcama wczasniészich badérów kaszëbiznë, m.jin. Floriana Cenôwë i Sztefana Ramùłta. W 1907 rokù wëdôł prôcã Dialekty polskie Prus Zachodnich, gdze nalazłë sã, jak to pòkôzôł w żëcopisu tegò badérë profesor Jerzi Tréder: „pioniersczé rozezdrzënczi dlô pôłniégò Kaszëb, Tëchòlsczich Bòrów, Krôjnë, Kòcewiégò, zemi chełmińsczi, malbòrsczi, Lubawë, Òstródë i Mazurów”. Pózni badôł téż gwarã sląską. Mô wiôldżé zasłudżi dlô pòlsczi dialektologii, chtërny je ùsôdzcą. Zajimôł głos w „Grifie”. Ògłosył w nim sztërë artiklë: „W sprawie kaszëbsczégò pisënkù”, „ Jesz w sprawie kaszëbsczégò pisënkù”, „W sprawie pòzwë Belgard” i „Pòprôwk” (do pòzwë Kòscérzna).
Édmùnd Kòłodzejczik (1888–1915) téż miôł czile artiklów w „Grifie”. Bëłë to: „Pòlsczi historik Kaszëbiznë w XVIII stolecym. Féliks Łojkò” a téż „ Wincãt Pòl a Kaszëbë”. Kòłodzejczik ùrodzył sã we Wadowicach. Sztudérowôł pòlską filologiã na Jagellońsczim Ùniwersytece. Robił jakno szkólny pòlsczegò jãzëka. Zajimôł sã historią słowianoznawstwa. Na kartach wspòminónégò ju wëżi warszawsczégò pismiona „Zemia” ògłosył „Biblografiã prôców ò Kaszëbach”. Béł jednym z załóżców Towarzëstwa Słowiańsczegò w Krakòwie i nôleżnikã Towarzëstwa Lëdoznawczégò we Lwòwie.
Zaczekawienié kaszëbizną przejôwiôł téż Tadeùsz Lehr Spławińsczi. Prôwdã rzekłszë, ni ma zmiónków ò jegò parłãczach z Młodokaszëbama, ale jakno sztudéra miôł łączbã z nôleżnikama Verein für Kaschubische Volkskunde Friedricha Lorentza i Jizydora Gùlgòwsczégò. Pózni béł zawòłónym badérą jãzëkòwim, slawistą i rektorã Jagellońsczégò Ùniwersytetu.
