Kaszuby, Kaszubi, język kaszubski 

Hanna Makurat

Etymologia nazwy Kaszuby nie jest ostatecznie ustalona. Historycy i onomaści nie rozstrzygnęli kwestii, czy pierwotnie Kaszuby były nazwą ludu, od której utworzono nazwę terenową, czy też genezę tej nazwy należy wywodzić od terenu nazywanego Kaszubami. Według części badaczy Kaszuby była to słowiańska nazwa oznaczająca mokradła porośnięte sitowiem, podmokłe łąki pokryte wysoką trawą. Inni wiążą tę nazwę ze słowami cassubi – ‘kasać hubę, podwijać fałdy’ albo ze słowem kascheba – ‘kożuch obszyty suknem’[1].

Najprawdopodobniej nazwa ta pochodzi z V-VII w., a więc z czasu wędrówek ludów. W źródłach historycznych pojawia się ona jednak dopiero w XIII w.: w bulli papieża Grzegorza IX z 19 marca 1238 r., w której potwierdza on joannitom posiadłości położone koło Stargardu nad Iną[2].

Współczesne Kaszuby obejmują obszar ok. 7 076 km²,[3] co jest jedynie niewielką częścią Kaszub historycznych. Granicą na północy jest Bałtyk, na zachodzie biegnie ona przez Rowy, Słupsk i Człuchów, na południu od Człuchowa do Topoli, na wschodzie przebiega przez Czersk, Starą Kiszewę i Gdańsk. Za stolicę Kaszub uznaje się Gdańsk, miasto będące siedzibą władz Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, największej organizacji pozarządowej o charakterze regionalno-etnicznym, działającej w trosce o rozwój społeczny, gospodarczy i kulturalny Kaszub. Symbolami Kaszubów są flaga o czarno-złotych barwach i herb: czarny Gryf na złotej tarczy.

Kaszubi są typową społecznością pogranicza. Ziemie zamieszkiwane przez tę społeczność przez wieki były terytorium przenikania się kultury słowiańskiej i germańskiej, wielokrotnie w swojej historii zmieniały właściciela, przynależąc do różnych państw. Na skutek zmian przynależności państwowej wielu Kaszubów uległo germanizacji bądź polonizacji.

Według badań J. Mordawskiego na obszarze kaszubskim mieszka obecnie łącznie 566 737 Kaszubów. Społeczność kaszubską na obszarze całej Polski szacuje Mordawski na ok. 600 tys. osób. Ponadto poczucie tożsamości etnicznej zachowało kilka tysięcy Kaszubów mieszkających w Kanadzie[4].

Społeczność kaszubska wyróżnia się tym, że utrzymała pielęgnowaną przez wieki tożsamość, kulturę kaszubską i swój odrębny język. Jest to społeczność bilingwalna, która posługuje się obok języka ogólnopolskiego językiem regionalnym. Według statystyk J. Mordawskiego językiem kaszubskim posługuje się na co dzień ok. 81 tys. osób (14,2% społeczności kaszubskiej), natomiast znajomość języka regionalnego deklaruje 367, 5 tys. osób (64,5% społeczności)[5].

Znaczenie języka kaszubskiego w poszczególnych okresach zależało w znacznej mierze od polskiej polityki językowej. Przez wiele lat status kaszubszczyzny nie był jednoznacznie określony. Powszechne było, oderwane od genezy języka, przekonanie, że kaszubszczyzna jest gwarą języka polskiego. Centralistyczna polityka językowa główny akcent kładła na zuniformizowaną kulturę[6], a przekonanie o podrzędnym statusie kaszubszczyzny w stosunku do języka polskiego przyczyniło się do tego, że język kaszubski był dyskryminowany przez instytucję państwową[7]: niedopuszczany do mediów a spychany do poziomu folkloru.

Dla języka kaszubskiego przełomowym momentem był rok 1989. Po 1989 r. następowało w Polsce stopniowe przechodzenie od językowej polityki homogenizacji do polityki językowej równowagi[8]. Kaszubszczyzna zaczęła być nobilitowana w różnych sferach życia publicznego.

Obecnie Kaszuby są najbardziej heterogenicznym pod względem lingwistycznym regionem w Polsce, a autochtoniczny język regionalny, jakim jest język kaszubski, poddany został ochronie. Przede wszystkim zwraca się uwagę na wartość naturalnego bilingwizmu, z akcentem na wzmocnienie pozycji statusu społecznego i rozwoju kaszubszczyzny.

Ważnym osiągnięciem społeczności kaszubskiej było uchwalenie przez Sejm Rzeczypospolitej Polski 6 stycznia 2005 r. Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, która uregulowała prawny status kaszubszczyzny. Nastąpiła nobilitacja języka kaszubskiego w sferze oficjalnej, a kaszubszczyzna zyskała status języka regionalnego w Polsce.

Według badań socjologicznych język regionalny jest centralną wartością kultury kaszubskiej, a zgodnie z teorią Smolicza w społecznościach zgromadzonych wokół języka jest on nie tylko sposobem komunikowania, ale stanowi podstawowy sposób przekazywania kultury[9] i rozwoju danej społeczności.

[1] B. Sychta, Kaszubskie grupy regionalne i lokalne, ich nazwy i wzajemny stosunek do siebie. Drobna twórczość ludowa na Kociewiu (zagadki i łamigłówki), Gdańsk 1960, s. 3.

[2] G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996, s. 89.

[3] J. Mordawski, Statystyka ludności kaszubskiej. Kaszubi u progu XXI wieku, Gdańsk 2005, s. 86.

[4] J. Mordawski, op. cit., s. 47.

[5] Ibid., s. 54.

[6] M. Latoszek, Wokół funkcji przekazywania języka kaszubskiego przez instytucje społeczne, [w:] Problem statusu językowego kaszubszczyzny. Materiały z sesji popularnonaukowej, 17 X 1991, pod red. E. Brezy, Gdańsk 1992, s. 48.

[7] T. Bolduan, Nie dali się złamać, Gdańsk 1996.

[8] J.M. Torsa, Polityka językowa a języki mniejszości. Od wieży Babel do Daru Języków, przekł. A. Rurarz, przedmową opatrzył J. Perlin, Warszawa 1986, s. 54-55.

[9] J. Smolicz, Kultura i nauczanie w społeczeństwie wieloetnicznym, tłum. E. Grabczyk-Ryszka, Warszawa 1990, s. 153.